[कृष्णमूर्तिसुब्रमणियन ]:प्रधानमंत्रीनरेंद्रमोदीनेहालमेंमामल्लपुरमकेसमुद्रतटपरसाफ-सफाईकरकेएकबड़ासंदेशदिया।इसेप्रेरकपहलसेजुड़ेव्यावहारिकअर्थशास्त्रकीएकऔरअनूठीमिसालकहाजासकताहैजोभारतमेंव्यावहारिकबदलावलानेसेजुड़ीहै।वर्ष2018-19कीआर्थिकसमीक्षामेंइसपरव्यापकदृष्टिडालीगईहैकिप्रेरकपहलकेमाध्यमसेकैसेव्यवहारगतबदलावोंकोमूर्तरूपदियाजासकताहै।चूंकितमामनीतियांराज्योंकेस्तरपरलागूहोतीहैंइसलिएराज्योंकेनीतिनिर्माताओंकोचाहिएकिवेआमलोगोंकोप्रेरितकरनेवालेतौर-तरीकोंकीअहमियतसमझें।
किसीपहलकेमाध्यमसे लोगोंको कैसेप्रेरितकियाजाए
यदिकोईप्रेरकपहलकीसंभावनाओंकोसमझनाचाहतेहैंतोउसवक्तकोयादकीजिएजबआपनेजगनेकेलिएसुबहछहबजेकाअलार्मलगायाहोऔरउसकेबजनेपरचिड़चिड़ाकरउसेबंदकरकेफिरसेसोनेलगेहों?प्रेरकपहलकेमाध्यमसेव्यावहारिकबदलावकेलिहाजसेयहक्योंमहत्वपूर्णहै?यहइसलिएअहमहै,क्योंकिपरंपरागतअर्थशास्त्रकेसिद्धांतहमेंइंसानीताकतऔरकमजोरियोंसेमुक्तरोबोटजैसामानतेहैं,लेकिनअर्थशास्त्रकीएकशाखा-व्यावहारिकअर्थशास्त्रऐसीभीहैजोहमेंहमारेअनूठेपनकेसाथमानवकेरूपमेंहीदेखतीहै।मानवव्यवहार,व्यावहारिकअर्थशास्त्रहमेंइसबातकीपरखकरातेहैंकिवांछितव्यवहारकीदिशामेंलोगोंकोकिसीपहलकेमाध्यमसेकैसेप्रेरितकियाजाए?
अच्छीआदतोंकोनिरंतरबनाएरखनामुश्किलहोताहै
भारतमेंजहांसामाजिकएवंसांस्कृतिकमानकलोगोंकेव्यवहारकोप्रभावितकरनेमेंअहमभूमिकाअदाकरतेहैंवहांहमारेव्यवहारमेंलाभदायकपरिवर्तनलानेकेलिहाजसेव्यावहारिकअर्थशास्त्रएकमहत्वपूर्णमाध्यमसाबितहोसकताहै।मिसालकेतौरपरलाभदायकसामाजिकमानकोंकोसकारात्मकपहलद्वाराऔरविस्तारदियाजासकताहै।इनमेंहमारेदोस्तऔरपड़ोसीयावेलोगआदर्शहोतेहैंजिन्हेंहमखुदसेजोड़करदेखसकतेहैं।दूसरा,विकल्पचुनतेसमयहमसभीव्यापकनिष्क्रियताकेवशीभूतहोकरअक्सरयथास्थितिवादवालेविकल्पकोपकड़ेरहतेहैं।इसनिष्क्रियतासेबाहरनिकलनेऔरबदलावलानेमेंबमुश्किलहीकोईखर्चआताहै।ऐसेमेंअपनेविकल्पोंकोप्रभावितकिएबिनाहीवांछितव्यवहारकोप्रोत्साहनदियाजासकताहै।तीसरा,अक्सरहमारेलिएअच्छीआदतोंकोनिरंतरबनाएरखनामुश्किलहोताहै।ऐसेमेंप्रेरकवचनऔरपहलेकिएगएअच्छेकामोंकोयादकरनेसेव्यवहारमेंबदलावकोनिरंतरतादेनेमेंमददमिलतीहै।
बेटीबचाओ-बेटीपढ़ाओपहलने व्यावहारिकबदलावकोदिशादी
बीतेपांचवर्षोंकेदौरानसरकारपहलेहीसफलव्यावहारिकबदलावोंकोमूर्तरूपदेचुकीहै।बेटीबचाओ-बेटीपढ़ाओजैसीपहलसेबालिकाजन्मदरमेंआशातीतबढ़ोतरीहुईहै।इसीतरहबेटीकोपरिवारपरबोझकेबजायपिताकागौरवबतानेकेमकसदसेशुरूकिएगए‘सेल्फीविदडॉटर’जैसेअभियाननेभीमानवीयभावनाओंकीशक्तिकोरेखांकितकरतेहुएव्यावहारिकबदलावोंकोदिशादीहै।
स्वच्छभारतमिशन प्रेरकपहलकेसिद्धांतकाउम्दामिसाल
अपनेसत्याग्रहसेअंग्रेजोंकेछक्केछुड़ादेनेवालेगांधीजीकीजयंतीपरशुरूकिएगएस्वच्छभारतमिशनकेतहतस्वच्छाग्रहियोंकीअवधारणाभीव्यावहारिकबदलावलानेमेंप्रेरकपहलकेसिद्धांतकीउम्दामिसालहै।ऐसीतमामपहलहुईहैंऔरउनसेमिलीसीखकेजरियेलैंगिकसमानता,स्वस्थभारतऔरकरअनुपालनकेजरियेसामाजिकबदलावकेमहत्वाकांक्षीएजेंडेकोसिरेचढ़ायाजासकताहै।जहांबेटीबचाओ-बेटीपढ़ाओजैसेअभियानसेबहुतमददमिलीहै,वहींलैंगिकअसमानताकेलिएक्रांतिकारीअभियानकीदरकारहै।हमारेधर्मग्र्रंथोंमेंमहिलाओंकोदेवीमानागयाहैऔरउनमेंस्पष्टउल्लेखहैकिजिनसमाजोंमेंस्त्रीकासम्मानहोताहैवहांसमृद्धिकावासहोताहै।इससंदेशकीमहत्ताकोदेखतेहुएअभियानकाजोरसांस्कृतिकएवंसामजिकमानकोंपरहोनाचाहिए,क्योंकिवेभारतमेंव्यवहारकोबहुतनिर्णायकतरीकेसेप्रभावितकरतेहैं।इसअभियानकोबेटीआपकीधनलक्ष्मी-विजयलक्ष्मीकानामदियाजासकताहै।इसमेंधनलक्ष्मीसेसंपन्नताकीदेवीलक्ष्मीऔरविजयलक्ष्मीसेजीतकीदेवीकाआभासहोताहै।खासतौरसेमहिलाकेलक्ष्मीरूपसेजुड़ेसंदेशपरविशेषजोरदेनेकीजरूरतहै।
विदेशोंमेंव्यावहारिकपहलुओंपरप्रभावीनीतियांबनाईजातीहैं
अमेरिका,ब्रिटेनऔरऑस्ट्रेलियाजैसेदेशोंमेंसरकारोंनेव्यावहारिकपहलुओंपरगौरकरनेकेलिएविशेषइकाइयांबनारखीहैं।उनसेसंकेतलेकरप्रभावीनीतियांबनाईजातीहैं।तमामअभिभावकस्कूलमेंअपनेबच्चेकीएकसालऔरपढ़ाईपरप्रतिफलकोकममहत्वदेतेहैं।वेबच्चेकेहाईस्कूलमेंपहुंचनेतकस्कूलीपढ़ाईकोनिरर्थकमानतेहैं।तमामलोगऐसेभीहैंजोअपनेबच्चोंकोकुछसालकेलिएघरबैठालेतेहैंजबकिवेपढ़ाईकाखर्चउठानेमेंसक्षमहोतेहैं।
अमेरिकामेंएकसाधारणसेबदलावनेलोगोंकीबचतमें40फीसदकीबढ़ोतरीकरादी
मेडागास्करमेंकमशिक्षितअभिभावकोंकोयहांतकबतायाजाताहैकिबच्चेकीएकऔरसालतकस्कूलीपढ़ाईकाउनकीऔसतनआमदनीकेसाथक्यासमीकरणबनसकताहै?इसीकड़ीमेंअमेरिकामेंएकसाधारणसेबदलावनेलोगोंकीबचतमें40प्रतिशतकीबढ़ोतरीकरादी।दरअसललोगखर्चपरपर्याप्तनियंत्रणनहोनेकेकारणउतनीबचतनहींकरपातेजितनीवेकरनाचाहतेहैं।लोगोंकोऐसेविशेषखातोंकीपेशकशकीगईजिसमेंबचतकेएकनिश्चितलक्ष्यतकपहुंचनेसेपहलेधननिकासीकाविकल्पनहींथा।तकरीबन30प्रतिशतनेइसविकल्पकोअपनालिया।एकसालमेंहीबचतअधिशेष74प्रतिशतचढ़गया।लोगअपनीनिष्क्रियताऔरसकारात्मकप्रेरणाकेअभावमेंहीअपेक्षितबचतनहींकरपाते।लोगोंकोबचतसेजुड़ेउनकेलक्ष्योंकोयाददिलानेकेलिएनियमितरूपसेप्रेरकसंदेशभेजेगए।केवलइन्हींसंदेशोंकेदमपरबचतराशिमेंछहप्रतिशतबढ़ोतरीहोगई।
निष्क्रियता-अकर्मण्यतालोगोंकोअनिर्णयकाशिकारबनातीहै
निष्क्रियता-अकर्मण्यतालोगोंकोअनिर्णयकाशिकारबनातीहैजिसमेंवेयहजानतेहुएभीफैसलोंकोटालतेरहतेहैंकिइसकेकितनेखराबपरिणामहोसकतेहैं?उर्वरकोंकीखरीदमेंकिसानोंकीटालमटोलीसेनिपटनेकेलिएअफ्रीकामेंउर्वरककीहोमडिलिवरीकाप्रयासहुआ।इससेउर्वरकप्रयोग70प्रतिशतबढ़गया।यहप्रभावकुछऐसाथामानोंपचासप्रतिशतमूल्यसब्सिडीकोअंजामदियागयाहो।येसभीउदाहरणप्रेरकपहलकेअहमफायदोंकोदर्शातेहैंकिवेकैसेव्यावहारिकबदलावलानेमेंसहायकहोसकतेहैं।राज्योंकोकेंद्रसरकारद्वाराकीगईपहलयाअन्यदेशोंमेंआजमाएजारहेकुछअच्छेविचारोंकोअपनाकरनीतियोंकोव्यावहारिकअर्थशास्त्रसेजोड़नाचाहिए।
(लेखकभारतसरकारकेमुख्यआर्थिकसलाहकारहैं)